ΝΥΧΤΕΡΙΔΕΣ, COVID-19, ιός Nipah και άλλα παρατράγουδα

Σε μια παραλλαγή του χιλιοτραγουδισμένου άσματος, το οποίο είχε την τύχη να αποδοθεί από τον μεγάλο λαικό τραγουδιστή Στέλιο Καζαντζίδη, η σημερινή αναφορά γίνεται για τη σχέση που μπορεί να έχουν οι νυχτερίδες με την πανδημική νόσο και άλλους ιούς.

Ήδη από το μακρινό 2005 και μετά την εμφάνιση του SARS το 2002-2003 (και πιο πριν) γνωρίζει η επιστημονική κοινότητα ότι οι νυχτερίδες είναι οι φυσικές δεξαμενές των SARS-like κορωναιών. Γιατί όμως? Διότι οι νυχτερίδες μπορεί να είναι μόνιμα μολυσμένες με πολλούς ιούς, αλλά σπάνια εμφανίζουν κλινικά συμπτώματα. Αυτά τα χαρακτηριστικά τους , όπως επίσης και το γεγονός ότι οι νυχτερίδες και τα προιόντα των νυχτερίδων χρησιμοποιούνται στη διατροφική αλυσίδα και στην παραδοσιακή ιατρική στην περιοχή της Νότιας Κίνας και αλλού στη Ασία , οδήγησε τους επιστήμονες από μια σειρά πανεπιστημίων και ινστιτούτων να μελετήσουν και να καταλήξουν στο γεγονός ότι οι νυχτερίδες πληρούν τα κριτήρια και είναι οι φυσικές δεξαμενές των κορωναιών και των henipa-ιών. Η μελέτη τους αυτή αποτυπώθηκε σε ένα άρθρο σε ένα από τα εγκυρότερα ιατρικά περιοδικά στον κόσμο, στο SCIENCE (28 October 2005 VOL 310, Wendong Li,1,2 Zhengli Shi,2 * Meng Yu,3 Wuze Ren,2 Craig Smith,4 Jonathan H. Epstein,5 Hanzhong Wang,2 Gary Crameri,3 Zhihong Hu,2 Huajun Zhang,2 Jianhong Zhang,2 Jennifer McEachern,3 Hume Field,4 Peter Daszak,5 Bryan T. Eaton,3 Shuyi Zhang,1,6* Lin-Fa Wang3*), τα δε πανεπιστήμια και ινστιτούτα τα οποία συνεργάστηκαν παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον (1 Institute of Zoology, Chinese Academy of Sciences (CAS), Beijing, China. 2 State Key Laboratory of Virology, Wuhan Institute of Virology, CAS, Wuhan, China. 3 Commonwealth Scientific and Industrial Research Organization (CSIRO) Livestock Industries, Australian Animal Health Laboratory, Geelong, Australia. 4 Department of Primary Industries and Fisheries, Queensland, Australia. 5 The Consortium for Conservation Medicine, New York, USA. 6 Guangzhou Institute of Biomedicine and Health, Guangzhou, China.), τόσο για τις χώρες καταγωγής-Κίνα, ΗΠΑ, Αυστραλία-τους, όσο και για το γεγονός ότι μεταξύ τους βρίσκεται και η "αμαρτωλή" Wyhan. Το συμπέρασμα της μελέτης αυτής είναι ότι η γενετική ποικιλομορφία υπάρχει μεταξύ των ζωονοτικών ιών στις νυχτερίδες αυξάνοντας την πιθανότητα οι παραλλαγές να περνούν τα όρια των ειδών και να προκαλούν νόσο στους ανθρώπους. Στη μελέτη αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι μια λοιμογόνα  αποστολή νυχτερίδων τυχαία τοποθετημένων μαζί με ευαίσθητα ενισχυτικά είδη σε κάποιο σημείο της τροφοδοτικής αλυσίδας άγριας ζωής θα μπορούσε να καταλήξει σε επιδημία και σε καθιέρωση ενός κύκλου αγοράς, ενώ τα ευαίσθητα ζώα είναι ικανά να διατηρούν τη λοίμωξη, άποψη η οποία έπαιξε ιδιαίτερα στα ΜΜΕ, σχετικά με την αγορά της πόλης (πόλη ??? 11.000.000 κάτοικοι, όσο μια Ελλάδα) αυτής και των συνηθειών των κατοίκων της. Η μη απόδειξη της άποψης αυτής φυσικά τροφοδότησε και τροφοδοτεί τη συνομωσιολογική θεωρία περί διαφυγής του ιού από το εργαστήριο της Wuhan ή οποιαδήποτε άλλη παραλλαγή αυτής της θεωρίας.

Άρα από τότε (και πιο πριν φυσικά) είναι γνωστή η σχέση των νυχτερίδων με τους κορωναιούς, οι οποίοι στο ζωικό βασίλειο είναι χιλιάδες. Και σαν μην έφθανε αυτό ήδη από το 2013 (28 November 2013 | VOL 503 | NATURE) στο εγκυρότερο ιατρικό περιοδικό του κόσμου δημοσιεύεται γράμμα στο οποίο αναφέρεται η απομόνωση και ο χαρακτηρισμός κορωναιού των νυχτερίδων , ο οποίος χρησιμοποιεί τον SARS-2 υποδοχέα για την είσοδο του στο κύτταρο στους ανθρώπους, στη μοσχογαλή  και στις  horseshoe νυχτερίδες της Κίνας. Οι επιστήμονες που συμμετείχαν σε αυτή τη μελέτη (Xing-Yi Ge1 *, Jia-Lu Li1 *, Xing-Lou Yang1 *, Aleksei A. Chmura2 , Guangjian Zhu2 , Jonathan H. Epstein2 , Jonna K. Mazet3 , Ben Hu1 , Wei Zhang1 , Cheng Peng1 , Yu-Ji Zhang1 , Chu-Ming Luo1 , Bing Tan1 , Ning Wang1 , Yan Zhu1 , Gary Crameri4 , Shu-Yi Zhang5 , Lin-Fa Wang4,6, Peter Daszak2 & Zheng-Li Shi1) κατέληξαν στα εξής συμπεράσματα : 1) ότι ο SARS-CoV προέρχεται από τις νυχτερίδες 2) ο ιός μπορεί να να προσβάλει άμεσα τον άνθρωπο, χωρίς ενδιάμεσο ξενιστή 3) οι κορωναιοί παρουσιάζουν υψηλή γενετική  ποικιλομορφία, η οποία αντικατοπτρίζεται από την υψηλή φαινοτυπική ποικιλομορφία στη διαφορετική χρήση του ACE2 από διαφορετικά είδη. 

Φυσικά τα πανεπιστήμια και οι οργανισμοί που συμμετέχουν εκ νέου προκαλούν ενδιαφέρον ( 1 Center for Emerging Infectious Diseases, State Key Laboratory of Virology, Wuhan Institute of Virology of the Chinese Academy of Sciences, Wuhan 430071, China. 2 EcoHealth Alliance, New York, New York 10001, USA. 3 One Health Institute, School of Veterinary Medicine, University of California, Davis, California 95616, USA. 4 CSIRO Australian Animal Health Laboratory, Geelong, Victoria 3220, Australia. 5 College of Life Sciences, East China Normal University, Shanghai 200062, China. 6 Emerging Infectious Diseases Program, Duke-NUS Graduate Medical School, Singapore 169857.) για τους ίδιους ακριβώς λόγους.

Παρατηρεί κανείς λοιπόν ότι αφενός οι κορωναιοί τελικά δεν είναι τόσο άγνωστοι στην επιστημονική κοινότητα και κάποιοι έχουν προετοιμαστεί για την παρουσία  τους και τη σχέση τους με τον άνθρωπο αφετέρου το κόστος μιας πανδημίας είναι πολύ μεγάλο και ξεπερνά κατά πολύ τη λογική μιας οικονομικής ζημιάς, αν και αυτή δεν είναι καθόλου μικρή. Μιλώντας για οικονομικά κόστη η νόσος των τρελών αγελάδων, η γρίππη των πτηνών , η γρίππη των χοίρων που ταλαιπώρησαν την ανθρωπότητα στα μέσα της δεκαετίας του 1990, κόστισαν στην παγκόσμια οικονομία 100 δις δολάρια και ο SARS 50 δις δολάρια, ενώ οι προσπάθειες περιορισμού της γρίππης των πτηνών στην Ασία , οδήγησαν σε θανάτωση γύρω στα 140 εκατομμύρια κοτόπουλα. Σε χώρες όπως η Ταιλανδη και το Βιετναμ το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών των ζώων ανήκαν σε μικρούς παραγωγούς , οι οποίοι δεν έλαβαν καμία αποζημίωση, με αποτέλεσμα να καταστραφούν οικονομικά και να οδηγηθούν σε απόγνωση. Και δεν ήταν μόνο το μέγεθος και το πρόβλημα της οικονομικής καταστροφής . Ήταν και το ότι αυτό το γεγονός της μη καταβολής οποιασδήποτε οικονομικής βοήθειας, λειτούργησε και ως αντικίνητρο για την αναφορά οποιασδήποτε υποψίας νόσου μεταξύ των ζώων τους.

Πόσα εντυπωσιακά συμπεράσματα τελικά προκύπτουν από τη μελέτη κάποιων καταστάσεων που ξεφεύγουν από τα γεωγραφικά όρια ενός κράτους και πόσο τελικά πραγματική είναι η άποψη ότι αυτός ο πλανήτης είναι το σπίτι μας και πρέπει να τον προσέχουμε σαν τα μάτια μας!!!! Κάνοντας αυτή τη μικρή βιβλιογραφική αναδρομή κατανοεί κανείς ότι η ιατρική επιστήμη ήταν έτοιμη από καιρό για μια τέτοια πανδημία σαν του SARS-CoV-2, ακριβώς γιατί ο προληπτικός της χαρακτήρας και η μελέτη της σχέσης ανθρώπου-περιβάλλοντος, δημιούργησαν το υπόβαθρο για μια ταχεία αντίδραση και στη διάγνωση της αιτίας της πανδημίας αλλά και στη διερεύνηση της δομής και της λειτουργίας του SARS-CoV-2. Εδώ φυσικά θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ανθρωπότητα και ειδικά ο δυτικός κόσμος δεν ήταν έτοιμη να αποδεχτεί την περίπτωση μιας πανδημίας-ζώντας σε ένα ευδαιμονικό καβούκι- και κακά τα ψέματα είναι λίγα αυτά που έχουν γίνει για το σεβασμό του περιβάλλοντος και κυρίως η δουλειά που έχει γίνει στις μικρές σχολικές ηλικίες. Τελικά οι επόμενες γενεές θα πρέπει να μάθουν να ζουν με τις πανδημίες, μέχρι να μάθουν ότι ο καθένας από εμάς εξαρτάται από τον άλλο και όλοι μαζί αλληλεπιδρούμε με το περιβάλλον στο οποίο ζούμε, το οποίο και θα πρέπει να σεβόμαστε,. 

Περαιτέρω αν αναλύσει κανείς τη συμπεριφορά των νυχτερίδων και ανατρέξει στη σχετική βιβλιογραφία , θα δει ότι τελικά φιλοξενούν και άλλους ιούς και όχι μόνο κορωναιούς. Δεν αναφέρθηκε τυχαία παραπάνω το όνομα των henipa-ιών, κυριότεροι εκπρόσωποι των οποίων είναι ο ιός Nipah και ο ιός Hendra

Ο ιός Nipah βρίσκεται στην 5η θέση μεταξύ των πρώτων 10 νεο-ανακαλυφθέντων ιών που είναι δυνατόν να προκαλέσουν ζωονόσο στον άνθρωπο στο Spillover, φιλοξενείται από νυχτερίδες, όπως φιλοξενείται και ο SARS-CoV-2 και έχει ημιπαγκόσμια κατανομή, όπως ακριβώς και ο SARS-CoV-2. (δομή Nipah ιού-εικόνα)

Ενδιαφέρον είναι ότι στην 4η θέση βρίσκεται ο Hantavirus , ο οποίος έχει παγκόσμια κατανομή και στις ΗΠΑ προκαλεί το Πνευμονικό Σύνδρομο Του Hantavirus και στην Ευρώπη προκαλεί Αιμορραγικό Πυρετό με Νεφρικό Σύνδρομο

Risk ranking position	Risk ranking score*	Virus
		Virus	Genus	Family	Detection in hosts
1	91.18	Lassa virus†	Mammarenavirus	Arenaviridae	Regional
2	87.14	SARS-CoV-2†	Betacoronavirus	Coronaviridae	Semiglobal
3	87.00	Ebola virus†	Ebolavirus	Filoviridae	Regional
4	86.49	Seoul virus†	Hantavirus	Bunyaviridae	Global
5	86.49	Nipah virus†	Henipavirus	Paramyxoviridae	Semiglobal
6	86.38	Hepatitis E virus†	Orthohepevirus	Hepeviridae	Global
7	85.70	Marburg virus†	Marburgvirus	Filoviridae	Regional
8	85.04	SARS-CoV†	Betacoronavirus	Coronaviridae	National—large
9	84.78	Simian immunodeficiency virus†	Lentivirus	Retroviridae	Semiglobal
1

(από Ranking t he  risk  of  animal-to-human  spillover  for newly  discovered  viruses

 View ORCID ProfileZoë L. Grange, Tracey Goldstein, Christine K. Johnson, Simon Anthony, Kirsten Gilardi,  View ORCID ProfilePeter Daszak,  View ORCID ProfileKevin J. Olival, Tammie O’Rourke,  View ORCID ProfileSuzan Murray,  View ORCID ProfileSarah H. Olson,  View ORCID ProfileEri Togami,  View ORCID ProfileGema Vidal, Expert Panel, PREDICT Consortium, and Jonna A. K. Mazet

 PNAS April 13, 2021 118 (15) e2002324118; https://doi.org/10.1073/pnas.2002324118)

Αναλύοντας περαιτέρω τον ιο Nipah διαπιστώνουμε η προκαλούμενη από τον ιο νόσος διαπιστώνεται πρώτη φορά κατα τα έτη 1998-1999. μετά από εκτεταμένες επιδημίες μεταξύ των χοίρων και των ανθρώπων στη Μαλαισία . Ο ιος είχε μεταδοθεί από τις νυχτερίδες στα γουρούνια γύρω στο 1996 και στη συνέχεια παρέμεινε στους πληθυσμούς των χοίρων. Το ενδιαφέρον στην ιστορία είναι ότι οι νυχτερίδες δεν κάναν κάτι άλλο, περαν του αγαπημένου τους σπορ. Δηλαδή τρώγαν φρουτάκια τα οποία τους αρέσουν πάρα πολύ (και όχι αίμα ). Φυσικά τα δέντρα στα οποία διαβιούσαν οι νυχτερίδες αυτές βρίσκονταν σε φάρμες αναπαραγωγής και εκμετάλλευσης των χοίρων, με αποτέλεσμα τα σάλια και τα περιττώματα από τα απολαυστικά γεύματα των μανγκο να καταλήγουν στα αθώα γουρουνάκια τα οποία έγιναν ο ενδιάμεσος ξενιστής της νόσου. Ο ιος Nipah στη συνέχεια μεταδόθηκε στους ιδιοκτήτες αυτών των μονάδων αναπαραγωγής και στο προσωπικό, ενώ ο ιός δεν απομονώθηκε άμεσα λόγω της χαμηλής θνητότητας της νόσου, καθώς η κλινική εικόνα θύμιζε άλλες νόσους των χοίρων. Στη συνέχεια μεταδόθηκε σε ολοένα περισσότερους ανθρώπους που βρίσκονταν στον τομέα αναπαραγωγής και εκμετάλλευσης των χοίρων στη Μαλαισία και στη Σιγκαπούρη, προκαλώντας σοβαρή και συχνά θανατηφόρα εγκεφαλίτιδα σε περισσότερους από 250 ανθρώπους. Προσβλήθηκαν επιπλέον και κάποια άλλα είδη, όπως γάτες, σκύλοι και κατσίκες. ΟΙ επιδημίες αυτές ελέγχθηκαν τόσο στο ζωικό βασίλειο όσο και στον άνθρωπο, θανατώνοντας περισσότερο από ένα εκατομμύριο γουρούνια. Επιπλέον σε κάποιες υψηλού κινδύνου περιοχές απαγορεύθηκε η εκμετάλλευση και αναπαραγωγή των χοίρων. Την ίδια περίοδο και ίσως λίγο αργότερα , το 2001 , και ενώ συμβαίνουν αυτά στη Μαλαισία και στη Σιγκαπούρη,  στο Μπαγκλαντές και στη Βόρεια Ινδία αρχίζουν να αναφέρονται τακτικά περιπτώσεις ανθρώπων με παρόμοια κλινική εικόνα, οι οποίες ήταν το αποτέλεσμα μιας κοινωνικής πρακτικής , μέρος της κουλτούρας αυτών των λαών και η οποία αποτέλεσε την αιτία εμφάνισης του ιού Nipah απευθείας από τις νυχτερίδες και χωρίς κάποιον ενδιάμεσο ξενιστή. Στις περιοχές αυτές οι κάτοικοι αρέσκονται στο να μαζεύουν και να πίνουν το απόσταγμα από τους φοίνικες των δέντρων, το οποίο το συλλέγουν με μια δική τους παραδοσιακή τεχνική , που διαφέρει ελάχιστα από περιοχή σε περιοχή και το οποίο τους προσφέρει ένα υγρό πλούσιο σε σουκρόζη, από το οποίο μετά από ζύμωση , θα λάβουν ένα γαλακτόχροο υγρό. Το υγρό αυτό είναι ένα ωραίο αλκοολούχο ποτό 5%, το οποίο υφίσταται περαιτέρω παραδοσιακή επεξεργασία. Ωραία, αλλά ποιος ζει στους φοίνικες . Μα οι νυχτεριδούλες φυσικά, στις οποίες τους αρέσει να πίνουν από αυτό το υγρό, ιδιαίτερα τη νύχτα, μια και είναι νυκτόβια ζώα . Οπότε είναι εύκολη η κατανόηση της μετάδοσης του ιού και στο πως φθάνουμε στο σήμερα όπου ο ιός Nipah είναι ένας από τους πιο επικίνδυνους ιούς στον κόσμο και σε περίοπτη  θέση, στη δημιουργία ενός πανδημικού φαινομένου.

Ο ιός Nipah ανήκει στην οικογένεια των παραμυξοιών, στην οποία ανήκουν ο ιός Hendra, Cedar και άλλοι αταξινόμητοι henipa-ιοι. Η γεωγραφική κατανομή του ιού περιλαμβάνει χώρες όπως η Μαλαισία, το Μπαγκλαντές, , η Σιγκαπούρη, η Καμπότζη και η μετάδοση του ιου μπορεί να γίνει από άμεση επαφή, από βρώση και πόση μολυσμένων τροφών (όχι μόνο φρούτα, αλλά γάτες , σκύλους , άλογα, κατσίκες κλπ κλπ) και ποτών, ενώ μεταδίδεται πλέον από άνθρωπο σε άνθρωπο, δεδομένου ότι οι ασθενείς αποβάλουν τον ιό με τις αναπνευστικές εκκρίσεις τους, τα ούρα και τον ιδρώτα τους. Η νοσοκομειακή μετάδοση είναι δυνατή, εκεί όπου υπάρχει έλλειψη μέτρων πρόληψης και υγιεινής. Η περίοδος επώασης του ιού είναι από μερικές μέρες ως 14 ημέρες με εύρος από 2 ημέρες ως και πάνω από 1 μήνα. Μερικοί άνθρωποι με ασυμπτωματική ή ήπια λοίμωξη μπορεί να εμφανίσουν χρόνια αργότερα όψιμης έναρξης εγκεφαλίτιδα. Μια τέτοια περίπτωση εμφανίστηκε 11 χρόνια αργότερα. Η κλινική εικόνα του ιου περιλαμβάνει τις ακόλουθες μορφές : 1) την ασυμπτωματική ή ήπια νόσο 2) την εγκεφαλική προσβολή 3) την αναπνευστική προσβολή.

Η νόσος χαρακτηρίζεται από ένα πρόδρομο στάδιο (flu-like σύνδρομο, με πυρετό, κεφαλαλγία, φαρυγγαλγία, μυαλγία, ναυτία, εμετό και μη παραγωγικό βήχα) και ακολουθεί συνήθως η εικόνα της εγκεφαλίτιδας. Μπορεί να εμφανισθεί ως άτυπη πνευμονία ή οξύ ARDS και συνήθως αυτοί οι ασθενείς μπορεί να έχουν ή να μην έχουν σημεία νευρολογικής προσβολής. Οι επιπλοκές της νόσου περιλαμβάνουν : την σηψαιμία, την αιμορραγία από το ΓΕΣ, τη νεφρική προσβολή κ.α. Οι επιζήσαντες της εγκεφαλίτιδας μπορεί να παρουσιάζουν υπολειπόμενη νευρολογική νόσο ή να παραμείνουν σε φυτική κατάσταση. Κάποιοι ασθενείς μπορεί να παρουσιάσουν υποτροπιάζουσα εγκεφαλίτιδα ή όψιμης έναρξης εγκεφαλίτιδα, μήνες ή χρόνια αργότερα. Κάποιες περιπτώσεις είναι μοιραίες. Η διάγνωση της νόσου γίνεται με RT-PCR (μεγάλη βεντέτα στις μέρες μας) και με ορολογικές δοκιμασίες (ELISA). Η αντιμετώπιση της νόσου περιλαμβάνει ριμπαβιρίνη και τη χορήγηση μονοκλωνικών αντισωμάτων, ενώ η θεραπεία είναι κατά κύριο λόγο υποστηρικτική.

Πολλά ερωτήματα μπορούν να γεννηθούν στον καθένα από όλα τα παραπάνω. Πολλοί μπορούν να μιλήσουν για εργαλοιοποίηση της επιστήμης , για πολιτικούς σκοπούς , για ανθρώπινα δικαιώματα, για...για...για... Τελικά όμως μήπως ό άνθρωπος πρέπει να κάνει την πολύ απλή σκέψη? Μήπως πρέπει να σεβαστεί τον ίδιο του τον εαυτό, να σεβαστεί το είδος του και τελικά το περιβάλλον που ζεί και όλους όσους μαζί τους συγκατοικεί? Μήπως τελικά ο άνθρωπος πρέπει να αρχίσει να διεκδικεί και να συμμετέχει με μεγαλύτερη αντιπροσωπευτικότητα στα κέντρα λήψης αποφάσεων? Τελικά μήπως πρέπει ο άνθρωπος να διεκδικήσει τη ζωή του πίσω, να απολαύσει τα αγαθά αυτής της ζωής, να εργαστεί ουσιαστικά λιγότερο, να απολαύσει ισονομία , ισότητα και δημοκρατία? Και αυτό να γίνει απαίτηση για όλους τους λαούς και τους ανθρώπους? Αν ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ στο Μπαγκλαντές είχε την οικονομική δυνατότητα να αγοράσει ένα ποτό δεν θα κατέφευγε σε τόσο επικίνδυνες πρακτικές. Και αν είχε σχολείο και το παρακολουθούσε ίσως η συμπεριφορά του σχετικά με κάποιες ύποπτες πρακτικές θα ήταν πιό υπεύθυνη και φυσικά προς το συμφέρον το δικό του αλλά και της κοινωνίας μας. Η γνώση είναι δύναμη, προσφέρει ανεξάρτητους και ελεύθερους ανθρώπους, μη εκμεταλλεύσιμους,  δυστυχώς όμως βρίσκεται στα χέρια των λίγων. Και αυτό είναι το διακύβευμα. Το πως η γνώση θα γίνει κτήμα των πολλών

 COVID-19, ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΕΜΦΥΤΗ ΑΝΟΣΙΑ

Αν μια ή περισσότερες πλευρές της νόσου COVID-19, θα μπορούσαν να αναζητηθούν στο έμφυτο ανοσοποιητικό σύστημα και με δεδομένη μια σοβαρή υποψία σχετικά με την αντίδραση του οργανισμού των παιδιών σε εποχή πανδημίας, θα ήταν σκόπιμο να δούμε γρήγορα και συνοπτικά τι είναι το έμφυτο ανοσοποιητικό σύστημα και ποιος ο ρόλος του.

Όπως γνωρίζουμε το ανοσοποιητικό σύστημα διακρίνεται σε:

1. Έμφυτο ανοσοποιητικό σύστημα 

2. Επίκτητο ανοσοποιητικό σύστημα (στην περίπτωση της Covid-19 : κυτταροτοξικά Τ-κύτταρα, βραχείας -ζωής πλασματοκύτταρα,  εξουδετερωτικά αντισώματα, Τ-βοηθητικά κύτταρα μνήμης απαραίτητα για την ανοσολογική μνήμη και επομένως για την παραγωγή και δράση των μακράς-ζωής πλασματοκυττάρων, τα οποία παράγουν συνεχίζουν και εκκρίνουν αντισώματα ακόμα και όταν ο ιος έχει φύγει από το σώμα)

Το έμφυτο ανοσοποιητικό σύστημα υπάρχει κατά τη γέννηση, κληρονομείται από τους γονείς του παιδιού και αντιμετωπίζει άμεσα τους οποιουσδήποτε μικροοργανισμούς θα προσπαθήσουν να μπουν στον παιδικό οργανισμό. Αντιδρά κατά τον ίδιο τρόπο έναντι των οποιονδήποτε μικροοργανισμών που θα προσπαθήσουν να εισέλθουν στο ανθρώπινο σώμα και δεν χρειάζεται προηγούμενη έκθεση στον συγκεκριμένο μικροοργανισμό.

Το έμφυτο ανοσιακό σύστημα αποτελείται από :

1. Τους φραγμούς: δέρμα και βλεννογόνους

2. Κύτταρα : ι) μαστοκύτταρα, μονοκύτταρα (τα οποία δίνουν τα δενδριτικά κύτταρα και τα μακροφάγα) και τα κοκκιοκύτταρα (ουδετερόφιλα, βασεόφιλα, ηωσινόφιλα)-όλα προέρχονται από τα μυελοειδή προγονικά βλαστοκύτταρα και επομένως από το μυελό των οστών. ιι) γδΤ-λεμφοκύτταρα και οι φυσικοί φονείς (natural killers)-που προέρχονται από τα λεμφοειδή προγονικά βλαστοκύτταρα και επομένως από το μυελό των οστών. Τα φυσικά φονικά κύτταρα (Natural killer ή NK cells) ανιχνεύουν τα μολυσμένα από ιούς κύτταρα και ορισμένα καρκινικά κύτταρα και τα εξοντώνουν με την έκκριση ορισμένων ουσιών από τα κοκκία τους (της Perforin που τρυπά την επιφάνεια του παθογόνου και τα Granzymes που το σκοτώνουν). Τα NK cells ανήκουν στα εγγενή λεμφοειδή κύτταρα. Αυτά κυκλοφορούν και ελέγχουν συνεχώς τα κύτταρα. Αν εντοπίσουν στα κύτταρα αντιγόνα MHC τύπου I (σύμπλεγμα μείζονος ιστοσυμβατότητας)  παραμένουν ανενεργά. Αν όμως ένα κύτταρο έχει φθαρεί (λόγω μόλυνσης του από ιό ή από συγκεκριμένους καρκίνους) και δεν μπορεί να εκφράσει-παρουσιάσει στην επιφάνεια του μόρια MHC τύπου I, τότε τα NK cells ενεργοποιούνται και εξοντώνουν το φθαρμένο κύτταρο. Επιπλέον τα ΝΚ κύτταρα παρουσιάζουν και μια ιδιότητα της επίκτητης ανοσίας, την ειδική ανοσολογική μνήμη, που σημαίνει ότι αν στο μέλλον εμφανισθεί το ίδιο παθογόνο, αυτά ενεργοποιούνται άμεσα, για την εξόντωσή του.    

3. Πρωτείνες : το σύστημα του συμπληρώματος, κυτταροκίνες (ιντερλευκίνες, λεμφοκίνες, χυμοκίνες, ιντερφερόνες, παράγοντες νέκρωσης όγκων), λυσοζύμη , CRP

Τα όργανα και οι ιστοί του έμφυτου ανοσιακού συστήματος είναι :

1. Ο μυελός των οστών, που είναι ο τόπος καταγωγής όλων των κυττάρων του αίματος

2. Ο θύμος αδένας :Στο θύμο αδένα τα Τ λεμφοκύτταρα ωριμάζουν και γίνεται επιλογή τους ώστε να μην καταπολεμούν τα δικά μας κύτταρα

3. Δευτερεύοντα όργανα : λεμφαδένες, αμυγδαλές σπλήνας, πλάκες Payer λεπτού εντέρου, λεμφικός ιστός παχέος εντέρου και σκωληκοειδούς, το αίμα

Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον να αναφερθεί. ότι σε πρόσφατο άρθρο σχετικά με το εμβόλιο της Pfizer-BioNTech αναφορικά με την έμφυτη και επίκτητη ανοσία ( Arunachalam, P. S. et al. Systems vaccinology of the BNT162b2 mRNA vaccine in humans. Nature https://doi.org/10.1038/s41586-021-03791-x (2021)) αξιολογήθηκε η απάντηση του ανοσοποιητικού συστήματος στη χορήγηση του εμβολίου. Ο εμβολιασμός λοιπόν σύμφωνα με τους συγγραφείς οδήγησε σε σημαντική παραγωγή των εξουδετερωτικών αντισωμάτων έναντι του αρχικού στελέχους της Wuhan και σε μικρότερης έκτασης παραγωγή έναντι του στελέχους B.1.351 των αντίστοιχων αντισωμάτων καθώς και σε σημαντική αύξηση των ειδικών πολυλειτουργικών CD4 και CD8 T-κυττάρων μετά τη δεύτερη δόση. 

Η δεύτερη δόση του εμβολίου διέγειρε μια έντονη απάντηση της έμφυτης άμυνας συγκριτικά με την πρώτη δόση του εμβολίου, γεγονός το οποίο στοιχειοθετείται από μια αυξημένη ι)  συχνότητα των  CD14+ CD16+  φλεγμονωδών μονοκυττάρων ιι) συγκέντρωση στο πλάσμα της  IFN-γ και ιιι) μεταγραφική δραστηριότητα του έμφυτου ανοσιακού συστήματος. Οι περαιτέρω αναλύσεις έδειξαν αύξηση κατά 100 φορές των αποικιών των μυελοειδών κυττάρων, εμπλουτισμένες σε μεταγραφικούς-απαντητικούς στην ιντερφερόνη-παράγοντες και φτωχές σε AP-1 TFs μετά τη δεύτερη δόση του εμβολίου. Τέλος οι συγγραφείς ταυτοποίησαν ξεχωριστούς δρόμους του έμφυτου συστήματος που σχετίζονται με τα CD8 T κύτταρα και τις αντισωματικές αποκρίσεις των εξουδετερωτικών αντισωμάτων και έδειξαν ότι τα μονοκύτταρα σχετίζονται με την απάντηση των εξουδετερωτικών αντισωμάτων έναντι του  B.1.351 στελέχους. 

Είναι προφανές λοιπόν ότι ακόμη και ο εμβολιασμός στοχεύει κατά ένα κύριο λόγο το έμφυτο ανοσιακό σύστημα. Αν σε αυτό συμπεριληφθεί και η ηλικία- οι μεγαλύτερες ηλικίες έχουν εξασθενημένη απάντηση σε ιούς και σε εμβόλια ή τα παιδιά έχουν καλύτερη απόκριση στην covid-19 λόγω του ότι διαθέτουν όλα τα συστατικά (κύτταρα, κυτταροκίνες) ενός λειτουργικού και σαφέστατα νεότερου έμφυτου ανοσιακού συστήματος, εξηγείται γιατί τα παιδιά συμπεριφέρονται καλύτερα στην πανδημική νόσο. 

Η έντονη αντίδραση του παιδικού έμφυτου ανοσιακού συστήματος, η άμεση προσφορά, έτοιμων για αντίδραση, στοιχείων του όπως είναι οι ιντερφερόνες ή τα κύτταρα-φονείς, τα οποία δεν είναι εξειδικευμένα και η φυσιολογική λεμφοκυττάρωση της παιδικής ηλικίας (περίπου ως τα 7-8 έτη) ίσως να αποτελούν τη βάση μιας εκρηκτικής απάντησης του έμφυτου ανοσιακού συστήματος, η οποία δεν επιτρέπει την εξέλιξη της φλεγμονής κατά την είσοδο του ιού SARS-CoV-2 και προφανώς την αντιμετωπίζει "εν τη γενέσει" της, λόγω την πρώιμης διέγερσης των ΝΚ-κυττάρων και της παραγωγής της IFN-γ. Αν σε αυτό προστεθεί και ο μικρότερος αριθμός υποδοχέων SARS-CoV-2, μάλλον υπάρχει μια σαφής βάση επεξήγησης της συμπεριφορά των παιδιών σε σχέση με την πανδημική νόσο

Η εικόνα αυτή διαπιστώνεται και σε ήπια Covid-19 νόσο των ενηλίκων, ακόμα και σε μέτριας νόσησης περιπτώσεις, όπου φαίνεται ότι τα επίπεδα των στοιχείων του έμφυτου ανοσιακού συστήματος είναι ικανοποιητικά, γεγονός το οποίο οδηγεί τον ασθενή σε ασυμπτωματική νόσο ή σε ήπια-μέτρια ολιγοσυμπτωματική νόσο, η οποία αντιμετωπίζεται πιο εύκολα. Τα παιδιά δεν ενεργοποιούν το inflammasome και επομένως δεν προάγουν την μετατροπή της προ-κασπάσης 1 σε κασπάση-1 και άρα την ενεργοποίηση του καταρράκτη των κυτταροκινών. Πρακτικά δεν εξελίσσεται η διαδικασία της πυρόπτωσης. Αυτό συμβαίνει σε βαρειά νόσο ή σε διασωληνωμένους ασθενείς, όπου ανευρίσκονται χαμηλά επίπεδα IFN-γ, ενώ παρατηρείται και εξάντληση των ΝΚ-φονικών κυττάρων και προφανώς η γνωστή πιά εικόνα των διασωληνωμένων ασθενών.

Είναι προφανές ότι πολλά στοιχεία του puzzle της νόσου θα πρέπει να αναζητηθούν στο έμφυτο ανοσοποιητικό σύστημα και στην παιδική ηλικία, παρόλο που όσο θα προχωρά ο εμβολιασμός των ενηλίκων , τόσο θα πιέζονται περισσότερο τα παιδιά από την πανδημία και τόσα περισσότερα παιδιά  θα νοσήσουν, ηπιότερα στο μεγαλύτερο ποσοστό και σε μια πιό σοβαρή μορφή, σε ένα πιό μικρό ποσοστό εξ αυτών και ιδιαίτερα τα παιδιά με υποκείμενα νοσήματα ή αυτά που βρίσκονται σε ανοσοκαταστολή.

 ΓΙΑΤΙ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΝ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΤΗΝ COVID-19?

Αυτό που πρέπει όλοι να γνωρίζουμε είναι ότι το ανοσιακό σύστημα σύστημα του ανθρώπου διακρίνεται σε 2 κατηγορίες: 

1. Το έμφυτο ανοσιακο σύστημα , με το οποίο γεννιέται ο άνθρωπος 

2. Το επίκτητο ανοσιακο σύστημα , το οποίο το «χτίζει» μεγαλώνοντας και αποκτώντας επαφή με τους μικροοργανισμούς που τον περιβαλλουν.

Αυτή ακριβώς η κατηγοριοποίηση είναι και το πρώτο πλεονέκτημα των παιδιών έναντι των ενηλίκων. Τα παιδιά φαίνεται ότι είναι πιο προσαρμοστικά στην απάντηση έναντι του SARS-2 και πιο καλά προετοιμασμένα να απαντήσουν , όπως φαίνεται και από την πορεία της πανδημίας.

Φαίνεται επίσης ότι τα παιδιά απαντούν με διαφορετικό τρόπο στον ιο σε σχέση με τους ενήλικες. Υπάρχουν δηλαδή παιδιά τα οποία παρουσίασαν συμπτώματα της νόσου Covid-19 και είχαν και ήπια συμπτωματολογία, όμως δεν βρέθηκαν πότε θετικά κατά την εξέταση με PCR. Πιθανολογείται λοιπόν ότι η απάντηση τους στην είσοδο του ιού είναι τόσο ταχύτατη , σε σημείο να μην επιτρέπουν στον ιο να πολλαπλασιαστεί και επομένως να μην θετικοποιείται το ρινοφαρυγγικό επίχρισμα. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται ακόμη και σε παιδιά που βίωσαν το MIS-C, στα οποία βρέθηκε ότι γύρω στο 50% είχαν θετική PCR.

Μια επίσης διαφορά βρίσκεται στο ότι τα παιδιά παράγουν αντισώματα έναντι της πρωτείνης της ακίδας, ενώ οι ενήλικες παράγουν αντισώματα έναντι και της πρωτείνης της ακίδας , αλλά και έναντι του νουκλεοκαψιδίου που περιβάλλει τον ιο που είναι απαραίτητο για τον πολλαπλασιασμό του ιού στον οργανισμό του ανθρώπου.

Το επίκτητο ανοσιακό σύστημα από την άλλη πλευρά παρουσιάζει μεγαλύτερη εξειδίκευση. Αποτελείται από κύτταρα τα οποία όταν έρθουν σε επαφή με τον ιό παράγουν κύτταρα μνήμης , τα οποία θυμούνται τον συγκεκριμένο ιό και σε μια επόμενη επαφή μαζί του θα αντιδράσουν και θα τον αντιμετωπίσουν είτε πλήρως και αποτελεσματικά (άρα ο ασθενής δεν θα παρουσιάσει συμπτώματα) είτε θα μετριάσουν την επίδραση του ιού (και ο ασθενής θα είναι ολιγοσυμπτωματικός και με ηπιότερη κλινική εικόνα). Αυτό συμβαίνει με τους ενήλικες οι οποίοι νοσούν. Μετά τη νόσηση τους έχουν αντισώματα , τα οποία με την πάροδο του χρόνου φθίνουν ποσοτικά (γύρω στους 6 μήνες αν και κάποιες μελέτες αναφέρουν και μεγαλύτερο χρονικό διάστημα) και Τ-κύτταρα μνήμης , τα οποία θα αντιδράσουν σε ενδεχόμενη νέα επαφή με τον ιό. 

Τα παιδιά τώρα φαίνεται ότι έχουν λιγότερο εξειδικευμένα Τ-κύτταρα μνήμης, περισσότερο ανειδίκευτα, που αντιδρούν πιό γρήγορα και σε ευρύτερο φάσμα ιών. Φαίνεται ότι τα κύτταρα τους επειδή δεν είναι τόσο εκπαιδευμένα στον συγκεκριμένο ιο , έχουν τη δυνατότητα μεγαλύτερης αντίδρασης , αν και όχι τόσο εξειδικευμένης. Φαίνεται λοιπόν ότι δεν είναι τόσο τα Τ-κύτταρα μνήμης που καθορίζουν την απάντηση έναντι του SARS-2 στα παιδιά, όσο τα απλά , μη ειδικά Τ-κύτταρα . 

Η έμφυτη ανοσία φαίνεται ότι παίζει σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση, εξέλιξη και αντιμετώπιση της νόσου. Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνάμε ότι τα παιδιά είναι η κύρια δεξαμενή των εποχιακών κοροναιών, γεγονός το οποίο μπορεί να συνεισφέρει στην καλύτερη αντιμετώπιση της λοίμωξης εκ μέρους των παιδιών και το ότι τα παιδιά εκφράζουν μικρότερο αριθμό υποδοχέων του ιου, γεγονός το οποίο εξηγεί και τη μικρότερη επίπτωση του ιου στην παιδική ηλικία

Σημαντικά σημεία που πάντα πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι η παραλλαγή δέλτα (lineage B.1.617.2) έχει μικρότερο χρόνο επώασης , γύρω στις 4 ημέρες (3,7 ημέρες), σε σχέση με τον SARS-2, που έχει περίοδο επώασης γύρω στις 6 ημέρες, παρουσιάζει μεγαλύτερο ιικό φορτίο κατά 1260 φορές, είναι πιό μεταδοτική στην έναρξη της λοίμωξης και το κύριο και βασικό : μετά την είσοδο του ιου στον οργανισμό ακολουθεί μια λανθάνουσα περίοδος κατά την οποία ο τίτλος των ιών είναι πολύ χαμηλός για να είναι ανιχνεύσιμος. Καθώς ο ιος πολλαπλασιάζεται, φθάνει σε ανιχνεύσιμα επίπεδα (4η ημέρα) και ο ανθρώπινος οργανισμός είναι μεταδοτικός.

Είναι τέτοια η ένταση της απάντησης του έμφυτου ανοσιακού συστήματος και τόσο άμεση, που τα παιδιά δεν φθάνουν ποτέ στο επίπεδο του "καταρράκτη των κυτταροκινών". Και με φόντο μια λειτουργική ανοσολογική απάντηση τα αντισώματα θα εξουδετερώσουν τον ιό, τα CD8+T-λεμφοκύτταρα θα επιτεθούν στα αποπτούμενα κύτταρα, τα δε μακροφάγα θα καθαρίσουν τα κύτταρα που υφίστανται απόπτωση, θα συμβούν δηλαδή μια σειρά γεγονότων που θα οδηγήσουν είτε σε ολιγοσυμπτωματική και ήπια κλινική εικόνα είτε σε ασυμπτωματική εμφάνιση , επιβεβαιώνοντας την άμεση επίδραση του έμφυτου ανοσοποιητικού συστήματος και την καλύτερη αντιμετώπιση της πανδημικής νόσου από τον παιδικό οργανισμό

LONG-COVID-19  σύνδρομο στα παιδιά

Η πανδημία την οποία βιώνει ο πλανήτης έχει αφήσει ανεξίτηλα το αποτύπωμα της και συνεχίζει να το κάνει, επηρεάζει δε όλες τις ηλικιακές ομάδες, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό και με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τις συνθήκες , την ηλικία , το φύλο, τα υποκείμενα ή μη νοσήματα του κάθε ανθρώπου.

Τα παιδιά φαίνεται ότι έχουν μια καλύτερη κλινική συμπεριφορά σχετικά με την Covid-19 και παρουσιάζουν ηπιότερη κλινική συμπτωματολογία, αν και φαίνεται ότι μάλλον η παιδική ηλικία θα πιεστεί στο τρίτο κύμα της πανδημίας μαζί με τους  ανεμβολίαστους συμπολίτες μας και με φόντο αφενός τις εμβολιασμένες ηλικιακές ομάδες των ενηλίκων και αφετέρου τους κοινωνικούς , ηθικούς , συναισθηματικούς, γνωστικούς ή μη  φραγμούς  περί του εμβολιασμού των παιδιών.

Δυο μακροχρόνιες επιπλοκές φαίνεται να εμφανίζονται μετά την προσβολή από Covid-19: 

1. Το πολυσυστηματικό φλεγμονώδες σύνδρομο (MIS-A ή C) ενηλίκων ή παιδιών

2. Το long-covid-19 σύνδρομο ενηλίκων ή παιδιών

Το long-covid -19 σύνδρομο στα παιδιά χαρακτηρίζεται από την παρουσία συμπτωμάτων όπως αϋπνία, μυαλγίες, συμπτώματα δίκην κρυολογήματος, κόπωση κ.ά. 5 εβδομάδες μετά από νόσηση με Covid-19 σε ηλικίες <18 ετών και με άγνωστη για την ώρα διάρκεια.

Το NICE (National Institute for Health and Care Excellence) ορίζει το long-Covid-19 ως μια συμπτωματολογία η οποία συνεχίζει ή εμφανίζεται μετά την οξεία Covid-19 λοίμωξη και δεν μπορεί να εξηγηθεί από κάποια άλλη διάγνωση. Αυτός ο όρος περιλαμβάνει τη συνεχιζόμενη συμπτωματολογία από τις 4 ως τις 12 εβδομάδες μετά τη λοίμωξη και το post-Covid σύνδρομο τη συμπτωματολογία μετά τη 12η εβδομάδα. Το CDC (Center for Disease Control) ορίζει το long-covid ως την κατάσταση οι συνέπειες της οποίας εκτείνονται μετά από τις 4 εβδομάδες από την αρχική λοίμωξη.

Ως υπενθύμιση η breakthrough Covid-19 λοίμωξη ορίζεται ως η εμφάνιση της Covid-19 λοίμωξης 14 ημέρες μετά τον πλήρη εμβολιασμό του ατόμου. Πιό σύνθετος είναι ο ορισμός της επαναλοίμωξης -για την τεκμηρίωση της οποίας απαιτείται εξειδικευμένος έλεγχος- και γι αυτό γίνεται απλή αναφορά

Όσον αφορά την επίπτωση του συνδρόμου οι απόψεις διίστανται, αν και είναι σίγουρο ότι σε σχέση με τους ενήλικες , το σύνδρομο είναι πιο σπάνιο. Έτσι ενώ το γραφείο της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας του Ηνωμένου Βασιλείου για το μήνα Απρίλιο κατέδειξε ότι το 9.8% των παιδιών ηλικίας 2–11 ετών και  13% ηλικίας 12–16 ετών ανέφερε ένα τουλάχιστον παρατεταμένο σύμπτωμα 5 εβδομάδες μετά από επιβεβαιωμένη διάγνωση της νόσου Covid-19, στοιχεία  σαφώς καλύτερα απ ότι των ενηλίκων, η Hardelid et al. (the Virus Watch study) κατέδειξαν  ότι το  4.6% των παιδιών με στοιχεία SARS-CoV-2 λοίμωξης παρουσίαζαν συμπτώματα μετά από 4 εβδομάδες. Σύμφωνα δε με τον Jakob Armann, παιδίατρο του πανεπιστημίου της Δρέσδης στη Γερμανία, το πραγματικό ποσοστό είναι γύρω στο 1%.(Mental health of Adolescents in the Pandemic: Long-COVID19 or Long-Pandemic Syndrome?). Όπως πολύ σωστά αναφέρεται στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν και άλλα πανδημικά φαινόμενα όπως το κλείσιμο των σχολείων ή και τις εικόνες από τη νόσηση ή τον θάνατο ενός οικείου προσώπου , που πιθανά επηρεάζουν τα συμπτώματα αυτά και μάλλον διογκώνουν τεχνητά την καταγραφή των συμπτωμάτων.

Ένα σημαντικό πρόβλημα στην προσέγγιση του long-covid-19 συνδρόμου είναι η απουσία διαγνωστικών κριτηρίων και ορισμού του συνδρόμου, έτσι ώστε να καθορισθεί ποια παιδιά βρίσκονται σε κίνδυνο από το σύνδρομο και τελικά ποιο ποσοστό των παιδιών παρουσιάζουν long-covid -19 σύνδρομο. Το πρόβλημα αυτό γίνεται πιο έντονο αν αναλογιστεί κανείς ότι όταν κάποιος ασθενής βρίσκεται σε κάποιο π.χ. φυσιοθεραπευτικό πρόγραμμα, η απουσία σαφούς διάγνωσης μάλλον θα λειτουργήσει αρνητικά τόσο στη συνέχιση της συμμετοχής σε ένα τέτοιο πρόγραμμα όσο και στην ολοκλήρωση του.

Ενώ είναι σαφής η ψυχοσυναισθηματική επίπτωση της πανδημίας και των παρενεργειών της στα παιδιά και στην κοινωνία, τα συμπτώματα θα μπορούσαν αποδοθούν και σε μια σειρά άλλων καταστάσεων, συνδρόμων,  όπως το  σύνδρομο μετά την εντατική , το μετά λοιμώδες σύνδρομο χρόνιας κόπωσης (η αιτία είναι συνήθως λοιμώξεις από ιούς όπως: Epstein-Barr virus, Human herpes virus 6, HIV, εντεροιοί, Ιός της Ερυθράς, Ιός Δυτικού Νείλου, Ross River virus), το Μακράς Διαρκείας Σύνδρομο Covid και το  σύνδρομο Μυαλγικης Εγκεφαλομυελίτιδας/Σύνδρομο Χρόνιας Κόπωσης ή Σύνδρομο Μυαλγικής Εγκεφαλομυελίτιδας ή Σύνδρομο Χρόνιας Κόπωσης (που δεν πρέπει να συγχέεται με το μεταλοιμωλδες σύνδρομο χρόνιας κόπωσης στο οποίο η αιτία είναι σαφής και είναι κάποιος ιός). Μερικοί ασθενείς μπορεί να πάσχουν από περισσότερα από ένα σύνδρομα την ίδια στιγμή.

Είναι σαφές ότι ο δρόμος είναι μακρύς για πολλές από τις πλευρές  του συνδρόμου και προφανώς η αντιμετώπιση του , είναι πολυπαραγοντική και αντικείμενο πολλών ειδικοτήτων. Είναι σημαντικό παρ όλα αυτά ότι ο καθορισμός σαφών διαγνωστικών κριτηρίων του συνδρόμου είναι κομβικής σημασίας για την περαιτέρω διερεύνηση του συνδρόμου. 

Το μεγαλύτερο όμως όπλο και πιθανά το ισχυρότερο για την μείωση της επίπτωσης του συνδρόμου είναι ο εμβολιασμός, όσο του μεγαλύτερου τμήματος του πληθυσμού και σαφέστατα των παιδιών. Και προφανώς η δημιουργία ενός τμήματος παρακολούθησης των παιδιών αυτών θα βοηθήσει σίγουρα στην καλύτερη διερεύνηση και μελέτη του συνδρόμου και επομένως της αντιμετώπισης του. Να σημειωθεί εδώ, ότι ανάλογο φαινόμενο με παρόμοια συμπτώματα είχαμε και στις δυο προηγούμενες εμφανίσεις του κορωναιού με τις περιπτώσεις SARS και MERS.

                                      (A. Nalbandian et al. Nat. Med. 27, 601–615 (2021), Springer Nature)